Genetske promene mogu se dogoditi tokom svake trudnoće, nezavisno od zdravstvenog stanja roditelja ili porodične istorije. Ove promene su rezultat slučajnih grešaka koje se javljaju tokom dupliranja genetskog materijala i mogu izazvati ozbiljne probleme u razvoju ploda. Čak i najmanje odstupanje može poremetiti normalan rast i razvoj, dovodeći do poremećaja koji nisu kompatibilni sa životom ili značajno smanjuju kvalitet i trajanje života deteta.
Pravovremeno informisanje i razumevanje potencijalnih rizika omogućava roditeljima da budu pripremljeni na moguće izazove, kao i da donesu informisane odluke o budućem toku trudnoće. Teške genetske abnormalnosti ne utiču samo na dete već i na celokupnu porodičnu dinamiku, zahtevajući velika prilagođavanja i trajnu podršku.
Hromozomske abnormalnosti – koji su razlozi nastanka i koje možemo otkriti?
Do grešaka u genetskom materijalu dolazi tokom procesa ćelijske deobe, koja može biti mitotska ili mejotska. Mitoza omogućava deobu telesnih ćelija, dok se mejozom formiraju polne ćelije sa smanjenim brojem hromozoma (23 umesto 46).
Tokom mejoze, greške u raspodeli hromozoma mogu dovesti do stanja poznatih kao aneuploidije – prisustvo viška ili manjka hromozoma u ćeliji. Najčešće se javljaju trizomije (višak jednog hromozoma) ili monozomije (nedostatak jednog hromozoma).
Najčešći poremećaji broja hromozoma
Među najčešćim aneuploidijama koje pogađaju autozomne hromozome izdvajaju se:
- Daunov sindrom (trizomija 21) – Povezan sa mentalnom retardacijom, specifičnim fizičkim karakteristikama i povećanim rizikom od srčanih problema i leukemije.
- Edvardsov sindrom (trizomija 18) – Uzrokuje ozbiljne fizičke malformacije i često je fatalan već u prvim mesecima života.
- Patauov sindrom (trizomija 13) – Obuhvata teške anomalije unutrašnjih organa, mentalnu retardaciju i fizičke deformitete, uz visok rizik smrtnog ishoda u ranom detinjstvu.
Polne aneuploidije – Manje izraženi fenotipski efekti pa ultrazvučno često mogu ostati neotkrivene!
Promene u broju polnih hromozoma često imaju manje ozbiljne fenotipske posledice u poređenju sa autozomnim poremećajima. Neki od najpoznatijih sindroma su:
- Tarnerov sindrom (monozomija X) – Pogađa isključivo žensku populaciju, izaziva sterilitet i specifične fizičke karakteristike.
- Trizomija X (47, XXX) – Pogađa ženski plod. Žene s ovim sindromom obično imaju blage simptome, ali mogu imati poteškoće u socijalnoj adaptaciji.
- Klinefelterov sindrom (47, XXY) – Pogađa mušku decu. Kod muškaraca uzrokuje pojavu ženskih karakteristika, sterilitet i ponekad blagu mentalnu retardaciju.
- Džejkobsov sindrom (47, XYY) – Pogađa isključivo muški plod. Obično nema izražene simptome, ali može biti povezan s problemima u učenju i ponašanju.
- XXYY sindrom – najređe stanje koje uzrokuje ozbiljne probleme u razvoju, uključujući mentalna oštećenja, impulsivnost i fizičke abnormalnosti i javlja se kod muške dece.
Za polne aneuploidije značajno je da nemaju jasne markere pa se samim tim ultrazvučno ne mogu uvek otkriti, a naročito ne u ranoj fazi trudnoće.
Najčešće mikrodelecije u prenatalnom testiranju
Prenatalni testovi (Veracity NIPT – neinvazivni prenatalni test) može otkriti određene mikrodelecije iz majčine krvi i to već od 10. nedelje trudnoće. Naime, radi se o najčešćim poremećajima u strukturi hromozoma koji nastaju poptpuno bez ikakvog razloga, kao posledica slučaje greške tokom deobe ćelija.
Najčešće testirane mikrodelecije uključuju:
- 22q11.2 mikrodelecija (DiGeorge sindrom) – Najčešća mikrodelecija u populaciji (1:2000 do 1:4000 novorođenčadi). Uzrokuje srčane mane, imunološke probleme i kašnjenje u razvoju.
U skladu sa smernicama Američkog koledža za medicinsku genetiku i Genomika (ACMG) na prenatalnom skriningu, neinvazivno prenatalno testiranje za trizomije 13, 18, 21, aneuploidije polnih hromozoma i DiGeorge mikrodelecija se sada preporučuje svim trudnicama.
- 1p36 mikrodelecija – Može izazvati epilepsiju, intelektualne poteškoće, srčane anomalije i smanjen tonus mišića.
- 4p- (Wolf-Hirschhorn sindrom) – Povezan sa teškim razvojnim problemima, tipičnim crtama lica i konvulzijama.
- Smith–Magenisov sindrom (SMS), poznat i kao sindrom mikrodelecije 17p11.2, Poveazan je sa mentalnom retardacijom, abnormalnosti lica, poremećajima spavanja i brojnim problemima u ponašanju poput samopovređivanja. Smith – Magenisov sindrom pogađa između 1:15,000 do 1:25.000 osoba.
Koje žene su pod rizikom za mikrodelecije u trudnoći?
Mikrodelecije su obično de novo mutacije (nastaju spontano) što znači da nisu nasledne u većini slučajeva, ali određeni faktori mogu povećati rizik.
Iako je mikrodelecije teže povezati sa starošću majke nego hromozomske trizomije (poput Daunovog sindroma), neke studije sugerišu blago povećan rizik pa je njihovo ispitivanje bitno uključiti rani skrining trudnica.
- Porodična anamneza genetičkih poremećaja – Ako u porodici postoje slučajevi mikrodelecijskih sindroma ili razvojnih problema, rizik je veći.
- Prisutnost balansirane translokacije kod roditelja – Ako jedan roditelj nosi strukturalnu aberaciju hromozoma, postoji mogućnost da dete nasledi mikrodeleciju.
- Neobjašnjivi ultrazvučni nalazi – Strukturne abnormalnosti, poput srčanih mana ili usporenog rasta fetusa, mogu ukazivati na mikrodeleciju.
- Ponovljeni spontani pobačaji – Mikrodelecioni sindromi mogu biti uzrok ranih gubitaka trudnoće.
Rana dijagnostika: Ključ očuvanja kvaliteta života
Iako lek za ove poremećaje ne postoji, rano otkrivanje može značajno uticati na ishod.
Dostupnost preciznih prenatalnih testova na našem tržištu, omogućava da se u veoma ranoj trudnoći otkrije da li postoji povećan rizik da dete bude pogođeno određenom hromozomopatijom. Baš takav test je Veracity test koji sa velikom prezinošću otkriva poremećaje hromozoma već od 10. nedelje trudnoće i jedni test koji otkriva mikrodelecione sindrome sa visokom prezinošću iako su defekti hromozoma manji od 1Mb čak i kod blizanačkih trudnoća.
Pravovremeno otkrivanje aneuploidija omogućava roditeljima donošenje informisanih odluka i omogućava pravovremenu primenu terapijskih postupaka usmerenih na poboljšanje kvaliteta života deteta.
